چرا بانکوک در زلزله میانمار آسیب زیاد دید؟

مهدی زارع در یادداشتی با عنوان «چرا بانکوک در زلزله میانمار آسیب دید؟» در روزنامه اعتماد نوشت: زمین‌لرزه با بزرگای 7.7 که در 28 مارس 2025 میانمار را لرزاند، در فاصله تقریبا 1000 کیلومتری از کانون زمین‌لرزه، خسارات قابل توجهی را در بانکوک تایلند ایجاد کرد. این اثر غیرمعمول را می‌توان به ترکیبی از عوامل زمین‌شناسی، ساختاری و لرزه‌ای نسبت داد. زمین‌لرزه اصلی که میانمار و تایلند را لرزاند در 28 مارس 2025 در ساعت یک و 30 دقیقه بعد از ظهر به وقت محلی میانمار رخ داد. زمین‌لرزه نزدیک ماندالی، دومین شهر بزرگ میانمار در ژرفای 10 کیلومتری 11 دقیقه بعد با پس‌لرزه‌ای به بزرگای 6.4 و پس‌لرزه‌های دیگری در روزهای بعدی همراه شد. 

 تخمین‌های اولیه نشان می‌داد که حدود 800 هزار نفر در میانمار لرزش شدید با شدت ۹ را تجربه کردند در حالی که بانکوک با لرزش متوسط با شدت ۵ تا ۶ مرکالی دچار لرزش شد. با این حال، اثر تقویت امواج در بانکوک لرزش متوسط را به لرزش‌های فاجعه بار برای سازه‌های بلند و خاص تبدیل کرد. کارشناسان پیش از این هشدار داده بودند که یک زمین‌لرزه به بزرگای حدود 8 در گسل ساگینگ می‌تواند بانکوک را ویران کند.

این زمین‌لرزه خسارت قابل توجهی به ساختمان‌های بلند بانکوک وارد کرد. آسمان خراش 33 طبقه ناتمام در منطقه 159 چاتوچاک دچار فاجعه‌بارترین تخریب شد. فرو ریختن یک ساختمان اداری دولتی 33 طبقه در حال ساخت در نزدیکی بازار چاتوچاک که توسط شرکت ساخت و ساز راه‌آهن چین برای سازمان حسابرسی کل تایلند در حال ساخت بود 14 نفر را کشت و بیش از ۳۷۸ نفر دیگر را زیر آوار گرفتار کرد. خاک رس دریایی نرم بانکوک لرزش زمین را 3 تا 4 بار تقویت کرد و اسکلت ناقص ساختمان را تحت تاثیر قرار داد. این ساختمان به دلیل ناتمام بودن، فاقد دیوارهای برشی یا دمپر بود. شاهدان گزارش کردند که فرو ریختن آن در عرض دو دقیقه پس از زمین‌لرزه رخ داده که نشان می‌دهد لرزش سریع چگونه سازه‌هایی را که مهندسی ضعیفی ندارند، تحت اثر قرار داده است.

از سوی دیگر سرریز استخر روی پشت بام چندین ساختمان بلند باعث ‌شد آب از استخرهای پشت بام به پایین سرازیر شود. فیلم‌های شبکه‌های اجتماعی امواج آب را نشان می‌دهند که از فراز ساختمان‌ها به صورت آبشاری فرود می‌آیند. ساختمان‌های قدیمی در مرکز بانکوک دچار ترک خوردگی نما، شکسته شدن شیشه و ریزش آوار و تخلیه شدند. به عنوان مثال، محوطه استخر یک هتل مجلل دچار آسیب شد و سقف مراکز خرید تا حدی فروریخت. ساختمان‌های ساخته شده قبل از 2007 که قبل از به‌روزرسانی آیین‌نامه لرزه‌ای تایلند ساخته شده‌اند، فاقد ویژگی‌های مقاوم در برابر زلزله مانند قاب‌های بتونی مسلح یا پی‌های ژرف هستند. از این نوع ساختمان‌ها بسیاری از مجتمع‌های مسکونی قدیمی‌تر و برج‌های اداری دچار ترک‌خوردگی و ریزش جزیی شدند. شهرنشینی سریع بانکوک به تکثیر بلندمرتبه‌ها در زمین‌های ناپایدار منجر شده است. سازه‌های قدیمی‌تر، ازجمله بتکده‌ها و آپارتمان‌ها، دچار ترک‌ها و ریزش‌های جزیی شدند در حالی که ساختمان‌های جدیدتر که از آیین‌نامه‌های به‌روز شده پیروی نمی‌کردند نیز آسیب دیدند. ساختمان‌های بین 10 تا 20 طبقه به ویژه مستعد تشدید امواج لرزه‌ای بلند با خاک نرم هستند که منجر به نوسان طولانی‌مدت و تنش در مفاصل می‌شود.

زیرسطح بانکوک با یک لایه خاکی نرم دریایی تا ضخامت 15 متر مشخص می‌شود که امواج لرزه‌ای طولانی مدت را تقویت می‌کند. این امواج با زمین‌لرزه امتداد لغز کم ژرفا روی گسل ساگینگ با پریود طبیعی ساختمان‌های بلند ۱۰ تا ۳۰ طبقه در بانکوک همزمان شد و باعث تاب خوردن شدید و آسیب سازه‌ای نیز شد. این پدیده که به عنوان اثرهای خاک ساختگاه شناخته می‌شود، به انرژی زلزله اجازه می‌دهد تا به ‌طور موثر در مسافت‌های طولانی حرکت کند و به‌ طور نامتناسبی بر سازه‌های بلند اثر بگذارد. به این ‌ترتیب لایه خاک رس دریایی ضخیم شهر، امواج لرزه‌ای را تقویت کرد و لرزش متوسط را به نیروهای مخرب برای سازه‌های بلند تبدیل کرد. از سوی دیگر بسیاری از ساختمان‌ها با استفاده از طرح‌های بتون صلب ساخته شده که برای نیروهای جانبی نامناسب هستند و تنها 10 درصد از ساختمان‌های بانکوک با استانداردهای لرزه‌ای فعلی مطابقت دارند که هزاران نفر را در زلزله‌های آینده در معرض خطر بالا قرار می‌دهند.

پارگی فوق برشی گسل زمین‌لرزه‌ای با سازوکار نادر «ابر برشی» زمین‌لرزه (که در آن سرعت گسیختگی بیش از سرعت موج لرزه‌ای بوده است) دوام لرزش طولانی مدت را به همراه داشت و انرژی بیشتری را به سمت بانکوک در فاصله ۱۰۰۰ کیلومتری هدایت کرد. این نوع حرکت به‌ویژه برای ساختمان‌های بلند آسیب‌رسان است زیرا باعث ایجاد یک اثر شلاق مانند می‌شود. این تشدید موضعی، مشخصه اثرهای ساختگاه است که در مناطق دارای رسوبات نرم حتی در فواصل دور در زلزله‌های مهم اثر می‌گذارد. پدیده‌های مشابهی در زلزله ۱۹ سپتامبر ۱۹۸۵ مکزیکوسیتی میچوآکان (در فاصله ۳۳۰ کیلومتر دورتر) مشاهده شد.

گسیختگی فوق برشی زمین‌لرزه (سریع‌تر از سرعت موج برشی) و مکانیسم امتداد لغز روی گسل ساگینگ احتمالا اثرات جهت دهی ایجاد کرده است. گسیختگی به سمت جنوب شرقی به سمت تایلند، شدت امواج طولانی مدت که به بانکوک می‌رسد را بیشتر کرده است. به این ترتیب گسیختگی‌های فوق برشی باعث ایجاد حرکت قوی‌تر زمین در جهت توسعه جبهه گسیختگی گسله شده است.

با این حال، اثرات جهت‌پذیری معمولا با فاصله کاهش می‌یابد و در 1000 کیلومتر، سهم آنها در مقایسه با مناطق میدان نزدیک کمتر است. به نظر می‌رسد که محرک اصلی آسیب‌ها در بانکوک، تقویت امواج با خاک‌های نرم بوده است. 

ساختمان‌های بلند (10 تا 30 طبقه) دارای پریود طبیعی نوسان 1 تا 5 ثانیه‌ای هستند که با امواج لرزه‌ای پریود بلند (امواج با فرکانس پایین) ایجاد شده در زمین‌لرزه‌های بزرگ و دوردست هماهنگ هستند. در فواصل طولانی (بالای 1000 کیلومتر) بدون از دست دادن انرژی زیاد، امواج به‌ طور موثر در پوسته جابه‌جا می‌شود.

حوضچه رسی دریایی نرم بانکوک مانند یک کاسه ژله عمل می‌کند و حتی در اثر زلزله‌های دور این لایه‌های رسی به‌ شدت تکان می‌خورد. ایجاد رزونانس در ساختمان‌های بلند، ایجاد یک حرکت نوسانی «شلاق مانند» که بر مفاصل، تیرها و پایه‌های سازه فشار وارد می‌کند. پی‌های کم‌ژرفا که روی خاک رس نرم ساخته شده‌اند، نمی‌توانند ساختمان‌ها را در تکان‌های پریود بلند با دوام زیاد محکم نگه دارند.

بلندمرتبه‌ها در این محیط مانند آونگ‌های معکوس عمل می‌کنند و طبقات بالایی آنها به‌شدت تاب می‌خورند، حتی اگر حرکت زمین خفیف به نظر برسد.

 خوشه‌های ساختمان‌های بلند «دره‌های شهری» را ایجاد می‌کنند که جنبش زمین را در زلزله‌ها از طریق انعکاس موج به دلیل اثر توپوگرافی تقویت می‌کنند. استخرهای پشت بام، نماهای شیشه‌ای و سیستم‌های HVAC سنگین، وزن غیرسازه‌ای را اضافه ‌کرده و استرس پیچشی را در حین تکان افزایش می‌دهند. 

ساختمان‌های ناتمام (مانند برج چاتوچاک) فاقد عناصر باربر هستند و به همین دلیل مستعد ریزش است چون در چنین شرایطی، متلاشی شدن ساختمان با تخریب اتصالات بین دیوارها و کف‌ها رخ می‌دهد و طبقات مانند پشته روی هم انباشته می‌شوند. 

تایلند از نظر تاریخی یک منطقه لرزه‌خیز کم تا متوسط در نظر گرفته می‌شد که منجر به عدم محافظه‌کاری لرزه‌ای کافی در طراحی شد. در بانکوک مهندسان بیشتر بر بار ناشی از باد تمرکز کرده بودند و نه الزاما زلزله. جهت‌پذیری گسیختگی گسل ساگینگ احتمالا انرژی بیشتری را به سمت جنوب شرقی به سمت بانکوک فرستاد.

بنابراین ساختمان‌های بلندمرتبه بانکوک به دلیل تشدید امواج پریود بلند به همراه چندین دهه توسعه ناپایدار با استانداردهای ضعیف ساخت و ساز، به‌طور منحصر به فردی در برابر زلزله‌های دور آسیب‌پذیر بوده و هستند. برخلاف ساختمان‌های کوتاه‌تر، که بیشتر تحت‌ اثر تکان‌های با فرکانس بالا و پریود کوتاه قرار می‌گیرند (که در زلزله‌های شدید و نزدیک رایج است) آسمان‌خراش‌ها به گونه‌ای ساخته شده‌اند که وقتی امواج با فرکانس پایین و پریود بلند با خاک‌های نرم برخورد می‌کنند، به‌طور فاجعه‌باری تشدید شوند . اتفاقی که حتی در ۱۰۰۰ کیلومتری با تخریب در بانکوک درسی تازه به درس‌های مهندسی زلزله در دنیای جدید اضافه کرد.