دیجیتال نوماد در میان ایرانیان؛ سفری در مرزهای بی‌انتهای فناوری

در جهانی که فناوری دیوارهای جغرافیایی را فرو ریخته و عبارت قدیمی دهکده جهانی بیشتر از همیشه معنا پیدا کرده است؛ دیجیتال نومادهای ایرانی با لپ‌تاپ و اتصال اینترنت، به بازارهای کاری بین‌المللی راه یافته‌اند. این سبک زندگی، که در سال‌های اخیر در ایران رشد چشمگیری داشته، نه‌تنها فرصت‌های بی‌سابقه‌ای برای کار و سفر فراهم کرده، بلکه چالش‌هایی منحصربه‌فرد مانند تحریم‌ها، محدودیت‌های ویزا و بحران هویت را پیش روی ایرانیان قرار داده است. از سوئد تا تایلند، این نومادها در حال بازتعریف مفهوم «کار» و «خانه» هستند.

دیجیتال نومادی برای ایرانیان، بیش از آنکه به معنای دسترسی به مشاغل جدید باشد، بستری برای جابجایی جغرافیایی و کار از نقاط مختلف جهان فراهم کرده است. سمانه قائدی، دیجیتال نومادی که تجربه کار در کشورهای آسیای شرقی مانند تایلند، مالزی و ویتنام را دارد و بیست سال است در این زمینه کار کرده و به درآمد رسیده، در این‌باره می‌گوید: «دیجیتال نومدی به افرادی که در حوزه‌های مختلف امکان انجام کار به صورت آنلاین را دارند، این فرصت را می‌دهد که بتوانند از هر نقطه‌ای از جهان فعالیت خود را ادامه دهند. در واقع، این سبک زندگی بیشتر فرصت سفر را برای آن‌ها فراهم کرده است تا فرصت اشتغال جدید در یک کشور تازه؛ به این معنا که فرد ابتدا باید یک شغل آنلاین یا تخصصی داشته باشد که بتواند از راه دور انجام دهد، سپس به واسطه آن شغل می‌تواند سفر کند یا برای مدت طولانی در کشوری دیگر اقامت داشته باشد.»

این آزادی جغرافیایی، به‌ویژه در حوزه‌های فنی مانند توسعه وب، هوش مصنوعی و طراحی گرافیک، از طریق پلتفرم‌های فریلنسینگ جهانی مانند Upwork و Fiverr یا پلتفرم‌های داخلی مانند Ponisha.ir محقق شده است. دیجیتال مارکتینگ و تولید محتوا، به‌ویژه در زمینه‌هایی مانند گردشگری و فرهنگ ایرانی، به دلیل جذابیت محتوای «اگزوتیک» برای مخاطبان جهانی، به حوزه‌هایی پرتقاضا تبدیل شده‌اند. برای مثال، همکاری با آژانس‌هایی برای تولید محتوای بصری از زندگی عشایر بختیاری، نمونه‌ای از این فرصت‌هاست. محمدرضا اشکبوسی در این‌باره تأکید می‌کند: «دیجیتال نومادی به ایرانیان امکان دسترسی به بازارهای کاری بین‌المللی را داده است، هرچند با چالش‌هایی همراه است. در حوزه‌های فنی مانند توسعه وب، هوش مصنوعی، و طراحی گرافیک، ایرانیان از طریق پلتفرم‌های فریلنسینگ مانند Upwork یا Ponisha.ir پروژه‌های بین‌المللی دریافت می‌کنند.»

فناوری بلاکچین نیز دریچه‌ای جدید گشوده است. ترید ارزهای دیجیتال از طریق صرافی‌های داخلی مانند نوبیتکس یا پلتفرم‌های بین‌المللی مانند بایننس (با استفاده از VPN) به یکی از فعالیت‌های پرطرفدار تبدیل شده است. اشکبوسی می‌افزاید: «در حوزه ارزهای دیجیتال، ایرانیان از صرافی‌های داخلی و بین‌المللی مانند نوبیتکس یا بایننس برای ترید استفاده می‌کنند، هرچند تحریم‌ها دسترسی مستقیم به برخی پلتفرم‌ها را محدود کرده است.» این روند، به‌ویژه در شرایط نوسانات ارزی، برای بسیاری به منبع درآمدی قابل توجه تبدیل شده است.

دیجیتال نومادهای ایرانی را می‌توان در چند گروه اصلی دسته‌بندی کرد که هرکدام از فناوری به شیوه‌ای خاص بهره می‌برند. نخست، فریلنسرهای فناوری، شامل توسعه‌دهندگان وب و برنامه‌نویسان، که از طریق پلتفرم‌های جهانی و محلی پروژه می‌گیرند. جامعه استارتاپی کشور، به‌رغم تحریم‌ها، نقش کلیدی در پرورش این گروه ایفا کرده است. دوم، مارکترهای دیجیتال که با تکیه بر مهارت‌هایی مانند سئو و تبلیغات آنلاین، به کسب‌وکارهای جهانی خدمات ارائه می‌دهند. سوم، تولیدکنندگان محتوا که با تمرکز بر فرهنگ و گردشگری ایرانی، محتوای جذابی برای بازارهای جهانی تولید می‌کنند. و در نهایت، تریدرهای ارز دیجیتال که از نوسانات بازار بهره می‌برند.

اشکبوسی این الگوها را چنین توصیف می‌کند: «الگوی غالب دیجیتال نومادهای ایرانی شامل فریلنسرهای فناوری، مارکترهای دیجیتال، تولیدکنندگان محتوا، و تریدرهای ارز دیجیتال است. جامعه استارت‌آپی تهران، به‌رغم تحریم‌ها، فعال است و برخی نومادها در داخل ایران کار می‌کنند.» این تنوع نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری ایرانیان در بهره‌گیری از ابزارهای دیجیتال برای غلبه بر محدودیت‌های ساختاری است.

دیجیتال نومادهای ایرانی با چالش‌هایی مواجه‌اند که ریشه در محدودیت‌های ژئوپلیتیکی و زیرساختی دارد. تحریم‌های بین‌المللی، دسترسی به سیستم‌های پرداخت جهانی مانند PayPal یا Stripe را غیرممکن کرده و ایرانیان را به استفاده از واسطه‌ها یا ارزهای دیجیتال واداشته است. قائدی در این‌باره توضیح می‌دهد: «بیشترین قسمتی که ایرانی‌ها در آن چالش دارند، بحث حساب بانکی است و در واقع شرایطی که بتوانند آن درآمدی که دارند را دریافت کنند یا وقتی سفر می‌کنند و به کشور دیگری می‌روند، بتوانند آن درآمدی که دارند را با خودشان جابجا کنند. اکثرشان از سیستم‌های واسطه استفاده می‌کنند که خب مجبورند بخش زیادی را به عنوان کارمزد بدهند یا اینکه از دوست و آشنا می‌خواهند که در کشور دیگری که زندگی می‌کنند، یک حساب باز کنند و آن حساب را در اختیارشان قرار دهند.»

مسائل ویزا نیز مانعی بزرگ است. بسیاری از کشورها شرایط سختی برای صدور ویزا برای ایرانیان اعمال می‌کنند. قائدی تجربه‌ای شخصی را به اشتراک می‌گذارد: «برای خود من پیش آمد که در کامبوج، با اینکه ویزا داشتم، ورود به کشور برایم مشکل‌ساز شد و از من خواستند که مبلغ ۲۰۰۰ دلار پول نقد نشان دهم تا بتوانم وارد کشور شوم. با اینکه ویزای یک‌ماهه هم داشتم، اما ورود به کشور کار سختی بود و جلوی من را گرفتند.» اشکبوسی نیز به این موضوع اشاره کرده و می‌گوید: «اخذ ویزای دیجیتال نوماد برای ایرانیان سخت‌تر است. مثلاً ویزای مکزیک نیاز به اثبات درآمد ماهانه تقریبا ۲۶۰۰ دلار دارد که با توجه به نرخ ارز، چالش‌برانگیز است.»

فیلترینگ گسترده اینترنت در ایران و نیاز به VPN برای دسترسی به ابزارهای ضروری مانند گوگل و شبکه‌های اجتماعی، همراه با کیفیت پایین اینترنت، موانع دیگری هستند. به گفته اشکبوسی فیلترینگ گسترده و نیاز به VPN برای دسترسی به ابزارهای ضروری مانند گوگل یا شبکه‌های اجتماعی از چالش‌های اصلی است.

علاوه بر این، تبعیض‌های ملیتی نیز گاه مانع همکاری با کارفرمایان بین‌المللی می‌شود: «برخی کارفرمایان جهانی به دلیل تحریم‌ها یا کلیشه‌ها از همکاری با ایرانیان خودداری می‌کنند.»

کشورهای نزدیک به ایران از نظر جغرافیایی و فرهنگی، مانند ترکیه، گرجستان و ارمنستان، به دلیل هزینه‌های پایین زندگی و سهولت دریافت ویزا، به مقاصد پرطرفدار دیجیتال نومادهای ایرانی تبدیل شده‌اند. دبی با زیرساخت‌های دیجیتالی پیشرفته و جامعه ایرانی فعال، و همچنین مالزی و کشورهای آمریکای لاتین مانند مکزیک و کلمبیا نیز در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته‌اند. قائدی توضیح می‌دهد: «برای ایرانی‌ها، چند سالی است که [کشورهایی مثل تایلند و اندونزی] روی بورس آمده‌اند. به خاطر اینکه مخصوصاً جایی مثل تایلند یا اندونزی گرفتن ویزایش خیلی پیچیده نیست و خیلی ساده است. اما کشورهایی مثل گرجستان و ارمنستان برای ایرانیان الان بیشتر روی بورس است به لحاظ هزینه.»

با این حال، تشکیل جوامع منسجم در میان نومادهای ایرانی دشوار بوده است. قائدی می‌گوید: «توی این کشورها بیشتر به صورت پراکنده فعالیت می‌کنند. اما در یه جایی مثل ترکیه و دبی، یک مقدار کامیونیتی شکل داده شده و می‌شود یک اجتماع خیلی کوچک ازشون پیدا کرد. اما بیشتر این اجتماع به صورت آنلاینِ تا به صورت فیزیکی.» این پراکندگی، که تا حدی ریشه در ماهیت منعطف دیجیتال نومادی دارد، نشان‌دهنده نیاز به تقویت شبکه‌های اجتماعی و حرفه‌ای در میان نومادهای ایرانی است.

در کنار فرصت‌ها، دیجیتال نومادهای ایرانی با ریسک‌های فناوری نیز مواجه‌اند. پویا درودی، دیجیتال نوماد ایرانی که تجربه کار در ترکیه و مالزی را دارد، هشدارهایی کلیدی ارائه می‌دهد: «استفاده از VPNهای ناامن می‌تواند داده‌های کاری را به خطر بیندازد. کلاهبرداری‌های ارز دیجیتال هم بین نومادها شایع شده، مخصوصاً در پلتفرم‌های غیرمعتبر. همچنین نباید فراموش کنیم با توجه به حملات هکرها ، بکاپ‌گیری ابری از پروژه‌ها حیاتی است، چون جدا از موضوع هکرها قطعی اینترنت یا خرابی لپ‌تاپ می‌تواند فاجعه‌بار باشد.» این نکات، لزوم هوشیاری در استفاده از ابزارهای دیجیتال را برجسته می‌کند.

دیجیتال نومادی، به‌ویژه برای ایرانیانی که با پیشینه مهاجرتی پیچیده‌ای دست‌وپنجه نرم می‌کنند، می‌تواند به بی‌قراری جغرافیایی و بی‌ریشگی فرهنگی منجر شود. اشکبوسی در این‌باره می‌گوید: «این سبک زندگی می‌تواند بی‌قراری جغرافیایی و بی‌ریشگی فرهنگی ایجاد کند، به ویژه برای ایرانیانی که پیشینه مهاجرتی پیچیده‌ای دارند. مفهوم 'خانه' برای بسیاری ترکیبی از ایران و کشور میزبان است، اما این چندگانگی گاه منجر به احساس تنهایی یا افسردگی می‌شود.» او همچنین به دوگانگی هویتی اشاره می‌کند: «نومادها اغلب بین فرهنگ ایرانی و جامعه میزبان در نوسان هستند. مثلاً نسل دوم مهاجران در کانادا ممکن است در خانه با انتظارات سنتی مواجه شوند، اما در بیرون با فرهنگ غربی.»

با این حال، این سبک زندگی فرصت‌هایی برای غنای فرهنگی نیز فراهم می‌کند. قائدی با نگاهی مثبت می‌افزاید: نومدی این امکان را فراهم می‌کند که در جوامع گوناگون، با افراد، فرهنگ‌ها و زبان‌های مختلف ارتباط برقرار کنید. این ارتباطات نه تنها دانش و تجربه شما را گسترش می‌دهد، بلکه باعث می‌شود دیدگاهتان وسیع‌تر شود، دوستی‌های بین‌المللی شکل بگیرد و مفهوم «خانه» از یک مرز جغرافیایی فراتر رود؛ جایی که دل خوش باشد، همان جا برای شما معنای خانه خواهد داشت.»

دیجیتال نومادی روابط اجتماعی را نیز بازتعریف کرده است. نومادها اغلب از طریق شبکه‌های آنلاین و گروه‌های مجازی با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند، اما فقدان تعلق دائمی به یک مکان می‌تواند به احساس انزوا منجر شود. با این حال، در شهرهایی مانند استانبول یا دبی، نومادهای ایرانی توانسته‌اند شبکه‌های کوچکی از دوستان و همکاران تشکیل دهند که به تقویت حس تعلق کمک کرده است.

دیجیتال نومادی برای ایرانیان، سفری پرماجرا در جهانی بدون مرز است. این سبک زندگی، با وجود موانعی مانند تحریم‌ها، مشکلات ویزا و محدودیت‌های اینترنت، فرصت‌هایی بی‌سابقه برای دسترسی به بازارهای جهانی و بازتعریف هویت فراهم کرده است. موفقیت در این مسیر نیازمند انعطاف‌پذیری، خلاقیت در استفاده از ابزارهای دیجیتال مانند ارزهای دیجیتال، و هوشیاری در برابر ریسک‌های فناوری است. همان‌طور که دیجیتال نومدهای ایرانی نشان داده‌اند، آن‌ها با تکیه بر فناوری و اراده، در حال ساختن آینده‌ای هستند که در آن «خانه» نه یک مکان، بلکه یک احساس کار جدید است.